23. กรสฺส โสสฺส กุํ

กรสฺส ส โอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุฯ กุมฺมิ กโรมิฯ กุมฺม กโรมฯ ปรจฺฉกฺเก กุรุเต กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต อิจฺจาทิฯ กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-กฺยสฺส ทฺวิตฺเต อีสฺส รสฺโส, กริยฺยติ, กรียติ วา อิจฺจาทิฯ ‘‘ตวคฺควรณา’’ ทินา เย รสฺส ยกาเร กยฺยติ, กยฺยนฺติฯ พหุลาธการา กมฺเม กฺวจิ อิมินา กยิราเทเส เตน กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิฯ ภวิสฺสติมฺหิ –

25. หาสฺส จา+หง สฺเสน

กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สหฯ กาหติ, กาหนฺติ อิจฺจาทิฯ อิญาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิฯ อาหงาเทสาภาวปกฺเข กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ อชฺชตเน –

24. กา อีอาทีสุ

กรสฺส ส โอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุฯ

44. ทีฆา อีสฺส

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติฯ อกาสิฯ อีโลเป อกา, อกํสุฯ โอสฺส สิอาเทเส อกาสิฯ สิญาคเม อกาสิตฺถฯ อกาสิ, อกาสิํ, อกาสิมฺหฯ อญฺญตฺร อกริกริ, อกริํสุ กริํสุ อกํสุ อิจฺจาทิฯ เตน อกรียิ อิจฺจาทิฯ อกริสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อกรียิสฺส อิจฺจาทิฯ เอยฺยาทิมฺหิ ‘‘กฺวจิ วิกรณานํ’’ติ โอวิกรณโลเป กเรกเรยฺย, กเรยฺยุํ อิจฺจาทิฯ กุพฺเพ กุพฺเพยฺย อิจฺจาทิฯ

71. ฏา

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา โหติฯ โส กยิราฯ

70. กยิเร+ยฺยสฺเส+ยฺยุมาทีนํ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติฯ กยิรุํฯ ตฺวํ กยิราสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ

72. เอถสฺสา

กยิรา ปรสฺเส+ถสฺส อา โหตีติอาทิสฺส เอสฺส อา โหติฯ กยิราถ ธีโรฯ กมฺเม-กริเยยฺย, กริเยยฺยุ+มิจฺจาทิฯ กโรตุ กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ กโรนฺตุ อิจฺจาทิฯ ปรจฺฉกฺเก-กุรุตํ, กุพฺพนฺตํฯ กุรุสฺสุ กรสฺสุ อิจฺจาทิฯ ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ อกาโรฯ กุรุวฺโห, กุพฺเพ, กุพฺพามเสฯ กมฺเม-กรียตุ อิจฺจาทิฯ

5,133. กโรติสฺส โข

ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติฯ อภิสงฺขโรติ อิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ตทมินา’’ทินา ขาเทเส อภิสํขาสีติ วิเสโสฯ สก=สตฺติยํ, สกฺโกติ อิจฺจาทิฯ อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ อิจฺจาทิฯ (ตนาทินโย)ฯ

จุร=เถยฺเย,

1,15. จุราทิโต ณิ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติฯ ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ วิกปฺเปน โลฯ ธนํ โจรยติ โจเรติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียติ อิจฺจาทิฯ โจรยิสฺสติ โจเรสฺสติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียิสฺสติ อิจฺจาทิฯ อโจรยิ โจรยิ อโจเรสิ โจเรสิ อิจฺจาทิฯ อโจรยิสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อโจรียิสฺส อิจฺจาทิฯ โจรเย โจรเยยฺย อิจฺจาทิฯ โจเรตุ โจเรนฺตุ อิจฺจาทิฯ

จินฺต=จินฺตายํ, สํโยคตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ จินฺตยติ, จินฺเตนฺติฯ กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ อิจฺจาทิฯ มนฺต=คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ มนฺตยติ อิจฺจาทิฯ ปาล=รกฺขเณ, โส ธมฺมํ ปาเลติ ปาลยติฯ เตน ปาลียติ+จฺจาทิฯ (จุราทินโย)ฯ

ภูวาทิ จ รุธาทิ จ, ทิวาทิ จ ตุทาทโย;

ชฺยาที กิยาที สฺวาที จ, ตนาที จ จุราทโยฯ

(วิกรณวิธานํ)ฯ

5,1. ติช+มาเนหิ ข+สา ขมา+วีมํสาสุ

ขนฺติยํ ติชา, วีมํสายํ มานา จ ข+สปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ติช=นิสาเน, อการสฺสา+ปโยโคฯ เข ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ ปตฺเต+การสฺส ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ ปฏิเสโธฯ ยการวชฺชิตพฺยญฺชนสฺส ‘‘ปรรูป+มยกาเร พฺยญฺชเน’’ติ ปรรูปญฺจฯ ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ปฐมกฺขรกกาเร จ ‘‘ขฉสาน+เมกสฺสโร+ทิ ทฺเว’’ติ ติกฺข ติกฺข อิติ ทฺวิภาเว ‘‘โลโป+นาทิพฺยญฺชนสฺสา’’ติอาทิโต+ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลเป จ กเต ติติกฺขาธาตุโต ตฺยาทิปจฺจย+ลวิกรณานิฯ ติติกฺขติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ ฯ กมฺเม-ติติกฺขียติ อิจฺจาทิฯ อิโต ปรํ กมฺโมทาหรณํ น กริสฺสามฯ

มาน=ปูชายํ+ติมสฺมา สปจฺจย, ทฺวิตฺตาทิมฺหิ กเต ‘‘มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ’’ติ ปุพฺพมานสฺส วี จ ปรมานสฺส มญฺจ โหติฯ วีมํสธาตุโต ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต วีมํสติ อิจฺจาทิฯ ติติกฺขิสฺสติ, วีมํสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ เอว+มุปริปิ อชฺชตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ ปโยชกตฺตา ณิ, ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ ลวิกรณํ, เตชยติ เตเชติฯ ตถา จุราทิตฺตา น ลวิกรณํ, มานยติ มาเนติฯ

5,2. กิตา ติกิจฺฉา+สํสเยสุ โฉ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติฯ กิต=นิวาเส, ฉปจฺจเย ปุพฺเพว ปรรูปาทิมฺหิ จ กเต ‘‘กิตสฺสา+สํสเย วา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ติอาเทเส ติกิจฺฉธาตุโต ตฺยาทโยฯ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ วิปุพฺพโต กิตา ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กสฺส โจฯ วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ ปโยชกตฺตา เกตยติ+จฺจาทิ ปุริมสมํฯ

5,3. นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ

นินฺทายํ คุป+พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จฯ คุป=รกฺขเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ โอตฺตาภาเว จ ปรรูปาทิมฺหิ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา คสฺส เช จ กเต ‘‘คุปิสฺสุสฺสา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุสฺส อิ โหติฯ ตฺยาทิ+ลวิกรณาทิมฺหิ ชิคุจฺฉติ อิจฺจาทิฯ นินฺทายํ-พธ=พนฺธเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย จ อิมินาว พสฺส ภกาเร จ ปรรูเป ปฐมกฺขเร ภจฺฉภจฺฉอิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนสฺส โลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภสฺส พกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร ทีเฆ จ กเต พีภจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ พีภจฺฉติ, พีภจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร โคเปติ+จฺจาทิฯ

5,4. ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต

ตุมนฺตโต อิจฺฉาย+มตฺเถ เต ข+ส+ฉา โหนฺติ พหุลํ, ตุํปจฺจยสฺส โลโป จ โหติ, สุตตฺตาฯ ภุช=ปาลน+ชฺโฌหาเรสุฯ โภชนายาติ วิคฺคยฺห ‘‘ตุํ+ตาเย’’จฺจาทินา ตุํปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาเร ปรรูเป จ กเต โภตฺตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห อิมินา ขปจฺจเย ตุํปจฺจยสฺส อิมินา จ โลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปิ จ อภาโว’’ติ ญายา ปรรูปโอการานํ อภาเว ขสฺส ปรรูป+ขการาทิมฺหิ จ กเต ภุกฺข ภุกฺข อิติ ทฺวิตฺเต ตติยพกาโร โหติ, พุภุกฺขธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิฯ

ชิ=ชเย, ชยนาย อิติ วิคฺคยฺห ปุเร วิย ตุมาทิมฺหิ กเต เชตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห สปฺปจฺจเย ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลเป ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส ‘‘ชิหรานํ คิํ’’ติ คิํฯ ชิคิํสธาตุโต ตฺยาทีสุ ชิคิํสติ, ชิคิํสนฺติ อิจฺจาทิฯ

ฆส=อทเน , ฆสิตุ+มิจฺฉติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ ปุเร วิย กเต ฆสฺส ‘‘กวคฺคหา’’ทินา เฌ ฌสฺส ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ชกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร จ กเต ชิฆจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ

5,5. อีโย กมฺมา

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉาย+มตฺเถ อียปจฺจโย โหติฯ ปุตฺต+มิจฺฉตีติ อียปจฺจเย อียาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโปฯ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,6. อุปมานา+จาเร

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ ปุตฺต+มิวา+จรติ ปุตฺตียติ สิสฺสํ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,7. อาธาราติ

อีโย โหติฯ กุฏิย+มิวา+จรติ กุฏียติ ปาสาเทฯ ปาสาเทวา+จรติ ปาสาทียติ กุฏิยํ, ปาสาทียนฺติ+จฺจาทิฯ

5,8. กตฺตุตา+โย

กตฺตุโต+ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติฯ ปพฺพโต อิวา+จรติ สีลาทิคุณโยคโตติ ปพฺพตายติ โยคี, ปพฺพตายธาตุโต ตฺยาทโยฯ